شصت هزار اسکلت انسانی اینجا مدفون شده، آن هم به شیوه ۵۰۰۰ سال پیشِ ایران باستان. اسکلت‌هایی که در گودال‌های دایره‌ای، خشتی مستطیلی و مربعی و یا سردابه‌ای دفن شده‌اند. گورهای دسته جمعی و چندبار مصرفی که گاه در آن‌ها تا ۱۳ جمجمه انسانی پیدا شده است.
شهرسوخته از بزرگترین محوطه‌های باستانی آغاز شهرنشینی در فلات ایران است، شهری بازمانده از سه هزار سال قبل از میلاد مسیح که در حاشیه جاده زابل ـ زاهدان زیر آفتابی سوزان تفتیده است و یکی از وسیع‌ترین گورستان‌های آغاز دوران تاریخی را دارد که تخمین زده شده حدود ۲۰ تا ۴۰ هزار قبر را دربرگرفته که تا حالا بیش از یک هزار گور در آن شناسایی شده. باستان‌شناسان در این گورستان پهناور که سال ۱۹۷۲ تصادفی کشف شد، نزدیک به ۱۰ نوع قبر و شیوه تدفین پیدا کرده‌اند که سندی بر تنوع فرهنگی و اعتقادی مردم این منطقه است که پیشه بیشترشان تجارت بوده.
گورستان شهر سوخته تا به حال رازهای زیادی را از یک تمدن شهری در آغاز دوران تاریخی افشا کرده است.
سه گور پرطرفدار
دکتر روح‌الله شیرازی ـ باستان‌شناس و مدیر پایگاه شهر سوخته ـ می‌گوید: از بین ۱۰ قبر شناسایی شده در گورستان شهر سوخته، چهار نوع خیلی شاخص و پرکاربرد بوده که قبور چاله‌ای ساده، گودال‌های دو قسمتی و سردابه‌ای از آن جمله‌اند.
او درباره‌ی هر یک از این گورهای پرکاربرد آن دوره توضیح می‌دهد: «سه هزار سال قبل از میلاد مسیح چاله‌ای در داخل زمین به شکل مستطیل، بیضی یا مربع حفر می‌کردند و جسد را به حالت خمیده در آن قرار می‌دادند که معمولا همراه‌اش هدایای دیگری مثل ظروف سفالی، زینت آلات و سرمه‌دان، مهره‌های زینتی، مهرهای استوانه‌ایی و مسطح، حصیر، سبد، پارچه، جانور قربانی، هاون‌های بَزَکساب، آیینه مفرغی، شانه‌های چوبی و ابزار کار مدفون می‌شد، چون باور بر جریان حیات بود. فکر می‌کردند شخص در زندگی دیگر به این اشیاء نیاز پیدا می‌کند. این قبرها با خاک پُر می‌شد، برای همین جسد با خاک در تماس بود و مراحل فساد به سرعت انجام می‌شد. از این گورها یک بار و گاهی دو بار استفاده می‌شد. در برخی موارد بیش از یک اسکلت در آن‌ها جای داده شده است.
ایرانیان در پنج هزار سال پیش چگونه دفن می شدند ؟ گورستان شهر سوخته
چاله‌ها یا گودال‌های دوقسمتی که بیشترین گورهای پیدا شده در شهرسوخته از این مدل بوده‌اند، تا حدی شبیه همان گودال‌ها ساده‌اند، با این تفاوت که شکل خارجی آن‌ها نزدیک به دایره بوده و یک دیوار متشکل از یک تا هشت خشت آن‌ها را به دو گودال جداگانه تقسیم می‌کرد. این گورها کمی بزرگتر از قبلی هستند و جهت دفن جسد یا رو به شمال و یا جنوب بوده است. در یک محوطه باستانی در کویته پاکستانی قبوری پیدا شده که دقیقا شبیه این گورهای شهر سوخته است که یقینا بی‌تاثیر از روابط تجاری دو منطقه نبوده.گور یک بانوی ثروتمند در شهرسوخته
و اما قبرهای سردابه‌ای قابل توجه‌ترین‌ها هستند. این گورها از دو قسمت متمایز چاله‌ی ورودی و محل دفن ترکیب شده‌اند. ابتدا گودالی به عمق تقریبی ۱۲۰ سانتیمتر کنده و سپس در یکی از جبهه‌های آن دخمه‌ای به شکل یک اتاق زیر زمینی بیضی شکل به عمق تقریبی ۱۸۰ سانتیمتر حفاری می‌شده است. شخص مدفون همراه نذور و اشیای مختلف داخل سردابه گذاشته می‌شد و سپس در ورودی با چند ردیف خشت بسته می‌شد. به علت نبودن فشار خاک، اسکلت‌ها و اشیاء، این قبرها سالم‌تر از گروه‌های دیگر باقی مانده‌اند. کاوش‌ها نشان می‌دهد در صورت استفاده‌ی دوباره از این گورها بقایای اسکلت اول جمع‌آوری شده و جای کافی برای تدفین بعدی آماده می‌شد. بررسی‌ها روی اشیای این قبرها نشان می‌دهد صاحبان آن‌ها افراد متمایز جامعه شهر سوخته بودند که رتبه بالای اقتصادی و اجتماعی داشتند و ثروت شخصی با قبور دیگر متفاوت بودند. تعداد اشیای این قبور بین ۲۰ تا ۱۲۰ در نوسان است.
ایرانیان در پنج هزار سال پیش چگونه دفن می شدند ؟ گورستان شهر سوخته
اما مدل دیگری در این قبرستان وجود دارد که به آن شبه سردابه‌ای می‌گویند، شبیه همان گورهای سردابه‌ای با این تفاوت که درگاهیِ میان چاله قبر و اتاقک تدفین باز بوده و خاک به داخل سردابه نفوذ می‌کرده، بنابراین فسادِ جسد، بیشتر از نمونه قبلی بوده است. »
نمونه‌ای از این گورهای سردابه‌ای را می‌توان در موزه منطقه‌ای شهر زاهدان دید.
«به جز قبرهای خشتی مستطیل، مربع، دو دیواره‌ای‌ها، دایره‌ای و گودال‌های دایره‌ای با در بسته، قبرهای دیگری به نام کاسه‌ای پیدا شده‌اند که مختص نوزادان بود. پنج هزار سال پیش جسد نوزاد در گودال ساده‌ای قرار داده می‌شد سپس با یک کاسه بزرگ سفالی پوشیده می‌شد و بعد هم خاک روی کل مجموعه ریخته می‌شد. »
این اسکلت‌ها عاشق نیستند! در موزه شهر سوخته هم تعدادی از این گورها نمایش داده شده که در بین آن‌ها گوری با دو اسکلت روبه هم توجه زیادی را جلب می‌کند و تداعی‌کننده‌ی قبر قدیمی‌ترین عشاق ایرانی است
، همان اسکلت‌های سه هزار ساله‌ای که در کاوش‌های تپه حسنلو، درحالی‌که یکدیگر را به آغوش کشیده‌اند، پیدا شد و تصویر آن با عنوان قدیمی‌ترین عشاق ایرانی در موزه باستان‌شناسی و مردم‌شناسی دانشگاه پنسیلوانیای آمریکا نمایش داده شده است.
اما روح‌الله شیرازی شباهت این گور را به قبر عشاق ایرانی رد می‌کند و می‌گوید: مطالعات آنتروپولوژیکی و یا انسان‌شناسی براحتی جنسیت این اسکلت‌های باستانی و حتی سن و علت مرگ آن‌ها را مشخص می‌کند. قبری که این دو اسکلت در آن قرار داده شده به لحاظ ساختار از نوع دایره‌ای خشتی است که تا حالا فقط یک مورد از آن در شهر سوخته بدست آمده، برای همین در موزه بازسازی شده تا فرم آن نشان داده شود.
او ادامه می‌دهد: این دو اسکلت اما در یک گور دسته جمعی بودند که فقط برای نمایش در این قبر قرار داده شده‌اند. این اسکلت‌ها که اتفاقا مطالعات آنتروپولوژی، جنسیت هر دو را زن تعیین کرده متعلق به گور ۱۰۰۳ است که ۱۳ تدفین در دوره‌های زمانی مختلف در آن انجام شده و ۱۳ جمجمه از آن بدست آمده که جمجمه جراحی شده متعلق به دختربچه ۱۳ ساله هم در همین گور بوده است.
شیرازی بر این باور است که تدفین‌ها درباره‌ی آداب و رسوم، غذا و سبک زندگی مردم باستان، اطلاعات خوبی می‌دهند و اضافه می‌کند: مانند آنچه از گورستان شهر سوخته بدست آمده که نشان می‌دهد بیش از ۵ هزار سال پیش در شرق فلات ایران، جامعه چند قومیتی، چند فرهنگی با باورهایی متنوع به شکلی مسالمت‌آمیز و کاملا متمدن در کنار هم زندگی می‌کردند.
