از آنجا كه كشور ايـران از لـحاظ جغرافيايي بر روي كمربند معدني جهان قـرار دارد و از ذخائــر عظيم فلـزات وكاني هاي با ارزش برخــوردار است، بنابر اين از نقـطه نظر تاريــخي همين موضوع موجبـات گسترش دانش وصنعت فلــز كاري از ايـــران به سايــر منــاطق جهــان رافراهم ساخته ، بطوري كــه ساكنين مصر، بابل ،هند وجيحون باتمام پيشرفت هايي كه در عصر خود داشتند، نتوانستند در اين زمينه بر ايرانيان پيشي بگيرند .
ايـران در صنعت طلا وجواهر وساخت وتوليد زيور آلات ومصنوعات فلزات قيمتي سرآمد كشورهاي جهان است؛ آثار هنري بسيار ارزشمند و گرانبهایي كه امروزه مــوزه هاي معتبر داخلي وخارجي ومجموعه هاي خصوصي كلكسيونر هاي معروف دنيا رادر سراسر جهان بخشيده است.
این امر بيانگر اين حقيقت است كه طلا وجواهرسازان ايراني در ادوار مختلف تاريخي، چه پيش از اسلام و چه بعد از آن در ساختن اشياء، تزئيني وزيور آلات گرانبها از مهارت خارق الـعاده اي برخوردار بوده اند وامروزه هر بيننده اي كه آنها را در موزه هاي معروف بين المللي مشاهده مي نمايد، خلاقيت وتوانمندي حيرت برانگيزسازندگان ايراني اين اشيا راتحسين مي كند.
جام های طلایی باستانی
مجسمه مشــهور بز بالـدار، جام طلاي افسـانه زندگي ، جام طلاي مارليك وده ها اثر تاريخي ديگر اصيل ترين اسناد تـاريخ فرهنگي وهنري صنعتگران ايراني در گذرگاه زمان وكارنامه درخشان پيشينيان ما در طلاسازی بشمار مي روند.
همـچنين بايد اشاره كرد كه در دوره هخــامنشيان براي اولين بار در جهان سكه طلا توسط داريــوش كبير در ايــران ضرب گرديد كه به آن داريــك گفته مي شود.
ایرانیان و طلا از زبان ویل دورانت
در عصر ساسانيان نيز مصرف طـلا در ايــران فراوان بود. براساس نوشته هاي مورخين سرشناسي نظير ويل دورانت، گيرشمن ، شاردن وديگران در ادوار مختلف تاريخي فعـاليت هاي توليدي وبـازرگاني مصنوعات طلا وجـواهـر وسنگـ ها ومــواد طــبيعي قيمتي رونق فـراواني داشته است وطبقه اشراف وثروتمندان جامعـه عموما از وسـايل واشيای زينتي گرانبهایي كه از طلا وجواهرات ساخته شده بود، استفاده مي كردند.
ازشكوه وعظمت دست ساخته هاي هنري ايـرانيان در روزگاران هخــامنشي وساساني هرچه گفته شود كم است . پادشاهان اين سلسله نظـير هرمز اول، خسرو دوم چنان بـه ساخت زيور آلات اشرافي وبويژه تاج وتخت پادشاهي توجه داشتند كه حيرت مـورخين را برانگيختـه است.
تئوفيلاكتوس مورخ بيزانسي وثعالبي مورخ عرب در وصف تاج وتخت پادشاهان مذكور مـطالبي نگاشته اند واعتراف كرده اند كه طلا وجواهر سازان ايــراني در عصر خود همواره شـهره آفــاق بـوده اند.
کشور ما از دیرباز به عنوان کشوری با ذخایر بالا مشهور بوده است. این ذخایر تنها به نفت و گاز و ذغال سنگ محدود نمی شود بلکه این معادن تنها بخش کوچکی از معادن کشور ما را شامل می شود.
یکی از این معادن ارزشمند معادن طلا هستند، که از روزگاران قدیم در کشور ما وجود داشته و به تدریج کشف شده است. در این قسمت به بررسی چگونگی پیدایش این معادن و نقاط طلا خیز کشورمان می پردازیم.
زمین و اقیانوس منبع طلای زرین
زر از جمله فلزاتي است که از زمان هاي باستان مورد استفاده ي بشر قرار گرفته است. احتمال مي رود در ابتدا ريزه هاي براق آن در کنار رودخانه ها جلب توجه انسان ها را کرده باشد.
دانشمندان عقيده دارند که تاکنون از پوسته ي زمين قريب ۹۵۰۰۰ تن طلا استخراج شده که اين مقدار از يک ميليونيم حجم موجود در پوسته ي زمين، کمتر است. ” ذخيره ي طلاي پوسته ي زمين را ۵۰۰ ميليونيم درصد برآورد کرده اند.”
تنها در آب اقيانوس ها قريب يک ميليارد تن طلا وجود دارد. البته همه ي طلاي موجود در پوسته ي زمين قابل بهره برداري نيست.
در کتاب ايران از آغاز تا اسلام آمده است :
در دوره ي مادها از معادن طلاي اطراف همدان بهره برداري مي شده است.
طلا در دوران مادها
ويل دورانت در جلد اول کتاب مشرق زمين گاهواره ي تمدن اینطور نقل می کند:
” در کوره هايي که اين قوم (مادها) براي سکونت خود انتخاب کرده بودند، مس، آهن، طلا، نقره، سنگ مرمر و سنگ هاي گرانبها به دست آوردند.”
از گفتار استرابون جغرافي نويس يوناني نقل شده که در ايران، طلا، نقره، مس،آهن،سرب و زرنيخ استخراج مي شده و بيشتر از ناحيه ي کرمان به دست مي آمده است.
وجود طلا در دوران های تاریخی
در دوره ي ساسانيان نمايندگان چين که بين سال هاي ۴۵۵ و ۵۳۱ ميلادي به دربار ايران رفت و آمد داشته اند مي نويسند :
در تيسفون پايتخت ساساني محصولات طبيعي عبارتست از طلا، نقره، مرجان، عنبر، مرواريد و اشياء زجاجي- بلور، آهن، مس، شنگرف و جيوه بود…
باستان شناسان عقيده دارند که در ايران طلا از هزاره ي سوم قبل از ميلاد مورد استفاده قرار گرفته و از آن اشياء زينتي درست مي کرده اند. قسمتي ازاين اشيا در حفريات باستان شناسي به دست آمده است. و در جاي ديگر مي نويسد :
” در ايران معادن طلا و نقره هم يافت مي شود که در قديم در آنها کار مي کرده اند. شاه عباس هم خواست آنها را استخراج کند اما چون فکر می کرد خرجش بيشتر از دخلش است از آن منصرف شد.”
شاردن، از معادن طلاي نزديک تبريز نام مي برد و مي نويسد مدت مديدي است که استخراج آن موقوف شده است چون معلوم شد که عايدات حاصله تکافوي مخارجش را نمي کند.
معادن طلا در دوران قاجاریه
در دوره ي قاجاريه و مخصوصا در زمان اميرکبير اقداماتي براي بهره برداري از معادن طلا به عمل آمد. از معدن طلاي موته واقع در نزديک لنجان ( البته نزديک دليجان صحيح است و احتمالا مولف نام شهر را اشتباها نوشته باشد) در اين دوره بهره برداري شده است.
پس از مشروطيت، امتياز معدن طلاي آستانه (اراک) در رود ازنا، به اشخاص واگذار شد( درسال ۱۳۲۸ ه . ق ) ولي نتيجه اي از آن به دست نيامد.
دمورگان هم در گزارش ماموريت علمي در ايران درباره ي طلا مي نويسد :
” در ايران طلا، به طور طبيعي به نسبت معادن دیگر، کم است، در بعضي از رودخانه هاي کردستان، خراسان و قره داغي نزديک ارس طلا يافت مي شود ولي درباره ي بهره برداري از آنها مطلب زیادی با تحقیقات ما به دست نیامده است.”
قدیمی ترین معدن طلا
از نظر قدمت، قديمي ترين معدن طلايي که اسم آن در تواريخ و گزارش ها آمده، معدن سيستان است و پس از آن بيشتر نويسندگان از معدن کوه زر دامغان ياد کرده اند.
ابودلف سياح عرب که در زمان سامانيان در ايران سياحت کرده از معدن طلاي شيز(تخت سليمان نزديک تکاب) ياد کرده و مي نويسد طلاي آنجا سه قسم است:
يک قسم به نام قومسي ( شايد طلاي معدن کوه زردامغان باشد) و آن عبارت از خاک طلا است که بر آن آب مي ريزند و پس از شستشوي خاک، طلاي آن مانند گرد باقي مي ماند. اين طلا با جيوه ترکيب مي شود و رنگ آن سرخ روشن و سنگين و نرم و چکش خور مي باشد و رنگ آن در آتش استقامت دارد.
قسم ديگر شهربي نام دارد و تکه هاي آن از يک گندم تا ده مثقال يافت مي شود رنگ آن تند و ثابت است ولي جنس آن کمي خشک مي باشد.
قسم ديگر سجابذي است که رنگ آن سفيد و هنگام محک سرخ مي شود( مخلوط با مس بوده است) و در جاي ديگر از طلاي همدان گفتگو کرده و مي نويسد به علت اينکه زغال در آنجا کمياب است هزينه ي به دست آوردن طلا زياد و بهره برداري صرف نمي کند. بعدا از معدن طلاي مازندران به نام کوه خشم ياد مي کند.
